NR 5 - DECEMBER 2022 PLATFORMVOOR BOUW& INFRA nu ín BouwBelang Philip van Horik scoort met supersmalle stootvoegen Scheidend directeur PBL: ‘Neem samenleving mee in plannen’ Uitgelicht Circulair Bouwen: Hoogwaardig hergebruik 4000 enthousiaste leerlingen op Techniek Driedaagse Rondetafelgesprek Industrialisatie: Bouwvakker in home office?
weer op de steiger met een persoonscerti caat Steigerbouw op zak, met een vergoeding tot € 1.000,- STAP Een aantal van onze trainingen vallen onder de STAP-subsidie van de overheid. Je kan tot € 1.000,- subsidie ontvangen bij het volgen van onder andere onze (herhalings) trainingen: • Monteur Steigerbouw • 1e Monteur Steigerbouw • Toezichthouder Steigergebruik • Steigerinspecteur Bouwradius Training & Advies is VSB erkend opleider en door onze constante kwaliteit van uitvoering en een hoog slagingspercentage niet voor niets NRTO gecerticeerd. Kijk voor de mogelijkheden en landelijke planning op www.bouwradius.nl Uitleg over de STAP subsidie vind je terug op: bouwradius.nl/stap-subsidie of scan deze QR-code
3 NUMMER 5 - 2022 | BOUWBELANG INHOUD BOUW BELANG Coverfoto Hoe wek je bij basisschoolleerlingen (groep 7 en 8) en eerstejaars vmbo’ers belangstelling voor de bouwberoepen? Nou, dat kunnen de vrijwilligers van Technet Amstel & Venen je wel vertellen. Maar liefst 4000 leerlingen maakten kennis met techniek in de hallen van Van Vliet Containers in Aalsmeer. Wat een enthousiasme, wat een nieuwsgierigheid! Ook van de ouders! Meer op pagina 20. 11 Duurzame appartementen Zeveneurovoorhet verwarmenenkoelenvanhunappartement en twaalf euro voorwarmwater. Dat betalenbewoners vaneennieuwcomplex indesociale huursector. Betrokkenmkb-ondernemer JanvandenAkker vertelt hoedat kan. 08 Samenleving meenemen “Nederland iseen landvanhollenof stilstaan.Meer geleidelijkheidwordt beter begrepen indesamenleving. Zonder overigensdedoelstellingen uit het oog teverliezen.Maar depolitiekheeft altijdhet laatstewoord”, aldusscheidendPBL-directeurHans Mommaas. 22 Opdrachtgever gemeente Den Haag DegemeenteDenHaagwas in2019 de laatstewinnaar vandeMKB INFRAAanbestedingsaward. De onderscheidingzetteDenHaag prominent opdevaderlandse landkaart vanmkb-bewustegemeenten. Waaruit bestaat hetmkb-gehalte in de residentiestad? 31 Uitgelicht circulair bouwen en slopen Losmaakbaar denken en bouwen Kun je circulariteit berekenen? Hoogwaardig hergebruik sloopmaterialen Verder in dit nummer 05 Voorwoord Riek Siertsema + colofon 06 Nieuws 07 Fiscale Tips Alfa Accountants 16 Rondetafelgesprek over mkb en industrialisatie bouwproces 25 Van Horik maakt supersmalle stootvoegen 28 Noviteiten op beurs Mondial du Batiment 30 Column Joost Haest 36 Column hoofdredacteur Arie Grevers IN DEZE UITGAVE 37 ONDERWIJS EN INSTROOM BLIJVEN GROTE ZORGEN VOOR BRANCHES 40 WETTELIJK MINIMUMLOON PER 1 JANUARI 2023 OMHOOG 42 TRENDS OP DE ARBEIDSMARKT IN 2022/23 PLATFORMVOOR BOUW& INFRA JAARGANG 14 - NUMMER 5 - DECEMBER 2022 Ernstige vertraging en toename kosten AFNL en NOA reageren bezorgd op het oordeel van De Raad van State dat de bouwvrijstelling geen stand houdt. Elk bouwproject moet nu weer apart beoordeeld worden op stikstofuitstoot. Dat leidt tot ernstige vertraging en toename van kosten, aldus de brancheorganisaties. 06
MAX 4 Wapeningsplaten voor nieuwbouw en renovatie Vloeroplossingen OP-DECK® ICF Vloersysteem LEWIS® Zwaluwstaartplaten® HODY® Staalplaatbetonvloeren Pieter Zeemanweg 107 3316 GZ Dordrecht (NL) +31 (0)78 617 44 00 reppel@reppel.nl www.reppel.nl MAX 4 Wapeningsplaten voor nieuwbouw en renovatie Vloeroplossingen OP-DECK® ICF Vloersysteem LEWIS® Zwaluwstaartplaten® HODY® Staalplaatbetonvloeren Pieter Zeemanweg 107 3316 GZ Dordrecht (NL) +31 (0)78 617 44 00 reppel@reppel.nl www.reppel.nl
De O&O-fondsen van verschillende techniek- en bouwsectoren gaan gezamenlijk jaarlijks 50 miljoen euro uittrekken voor een aanvalsplan, waarmee we het schrijnende tekort aan vakmensen te lijf kunnen gaan. Dat vertelde Doekle Terpstra, voorzitter Techniek Nederland, op een AFNL-bijeenkomst begin november. Het is de bedoeling dat de overheid daar jaarlijks nog eens hetzelfde bedrag bijlegt. De komende tien jaar hebben we dan een miljard in de pot om een gezonde aanwas van jonge mensen in de bouw en techniek op gang te brengen. Een verslag van de bijeenkomst is te lezen op pagina 37. Als dat geld er komt en waarom zou de overheid zo’n geweldig aanvalsplan niet steunen, dan ben ik er op voorhand alvast voor, dat er een deel gereserveerd wordt voor imagoversterkende initiatieven. Zoals bijvoordbeeld de Technische Driedaagse in Aalsmeer, waarover we berichten in deze uitgave. De Technische Driedaagse blijkt zeer effectief. Al vijf edities lang presenteren ondernemers uit maar liefst acht technische sectoren zich op dit tweejaarlijkse evenement. Vierduizend basisschoolleerlingen (groep zeven en acht) en eerstejaars vmbo’ers bezochten dit jaar het techniekspektakel. Ook ouders komen er. Resultaat: een zichtbare groei van het aantal jongeren dat voor techniek kiest. Op de driedaagse ondervinden kinderen en ouders aan den lijve dat de bouwplaats qua arbeidsomstandigheden behoorlijk veranderd is en groeit naar een werkplek waar hulpmiddelen als cobots, robots en exo-skeletten het fysiek belastende werk overnemen. In dit verband is het rondetafelgesprek over industrialisatie in de bouw op pagina 16 lezenswaardig. Hier dromen mkb-ondernemers hardop over een robot die langs een steigerloze gevel onderhoudswerkzaamheden verricht en bestuurd wordt door een bouwmens vanaf de begane grond of zelfs vanuit een home-office (!) situatie. Een toekomstvisioen dat de ondernemers zelf voor zeer realistisch houden. Bottom up imago-initiatieven zijn zinvol en lijken te scoren. Mkb-ondernemers die zelf het voortouw nemen en erin slagen scholieren te bereiken op een doe-festijn dat zijn weerga niet kent, verdienen steun. Als we erin slagen in een groot aantal regio’s in Nederland samen met ondernemers dergelijke grootschalige techniekevenementen op de been te brengen, zou dat als een vliegwiel kunnen werken voor de aanwas van jonge techniek- en dus ook bouwmensen. Op zich staande, geldverslindende en van bovenaf opgelegde campagnes daarentegen blijken weinig uit te halen. Al dertig jaar lang zien we de één na de andere goedbedoelde wervingscampagne voorbijkomen. En we weten waar we nu staan. Daar moeten we op die manier dus vooral niet mee doorgaan. Wervingscampagnes prima, maar dan ter ondersteuning van evenementen waarmee je een verschil kunt maken. Riek Siertsema, voorzitter Aannemersfederatie Nederland © 2022. Nederlandse HandelsUitgaven. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevens-bestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste geweten is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en/ of beslissingen die gebaseerd zijn op bedoelde informatie. Gebruikers van deze uitgave wordt met nadruk aangeraden deze informatie niet geïsoleerd te gebruiken, maar af te gaan op hun professionele kennis en ervaring en de te gebruiken informatie te controleren. BouwBelang verschijnt vijf keer per jaar in de maanden februari, april, juli, september en december in een oplage van van 10.000 exemplaren. UITGEVER Aannemersfederatie Nederland Bouw en Infra De Smalle Zijde 20A, 3903 LP Veenendaal Telefoon: (0318) 544 900 E-mail: secretariaat@aannemersfederatie.nl www.aannemersfederatie.nl ONTWIKKELING EN REALISATIE Nederlandse HandelsUitgaven Maagdenburgstraat 22, 7421 ZC Deventer Telefoon: (0570) 861007 E-mail: hugo@handelsuitgaven.nl www.handelsuitgaven.nl BLADMANAGEMENT Frank de Groot REDACTIE Arie Grevers (hoofdredacteur) E-mail: arie@bouwbelang.com Frank de Groot Geert Hilferink Hans Fuchs REDACTIEADRES Nederlandse HandelsUitgaven Postbus 2273, 7420 AG Deventer E-mail: redactie@bouwbelang.com COÖRDINATIE Rielèn van der Hoek FOTOGRAFIE Kees Stuip ILLUSTRATIES Hennie Vaessen VORMGEVING EN PREPRESS RonaldWientjes, Create-by ADVERTENTIE-EXPLOITATIE Nederlandse HandelsUitgaven Hugo Arends Telefoon: (0570) 861007 E-mail: advertentie@bouwbelang.com ABONNEMENTEN, ADRESWIJZIGINGEN, EN OPZEGGINGEN E-mail: info@bouwbelang.com DRUK Damen Drukkers Postbus 14 4250 DAWerkendam 5 NUMMER 5 - 2022 | BOUWBELANG COLOFON VOORWOORD PLATFORMVOOR BOUW& INFRA De boeiende bouw!
AANNEMERSFEDERATIE EN NOA IN REACTIE OP UITSPRAAK RVS: Het kabinet moet nu écht snel acteren nadat de Raad van State begin november heeft geoordeeld dat de bouwvrijstelling geen stand houdt. Deze uitspraak betekent dat elk bouwproject weer apart beoordeeld moet worden op stikstofuitstoot. Hierdoor zullen bouwprojecten opnieuw drastisch worden vertraagd en de kosten van die projecten weer toenemen, zo vrezen Aannemersfederatie Nederland Bouw en Infra (AFNL) en de Nederlandse Ondernemersvereniging voor Afbouwbedrijven (NOA) in een reactie. Het is nu aan het kabinet om, na de uitspraak van de Raad van State,snel en adequaat door te pakken op de oplossingsrichtingen uit het advies van Remkes die nog wél kunnenom zo de stikstofproblematiek daadwerkelijk te verminderen. Daarnaast roepen AFNL en NOA het kabinet op om mee te investeren met de bouw, afbouw en infrasector om emissieloos bouwen in een sneller tempo te kunnen realiseren. Er wordt al veel gedaan door de sector zelf om emissieloos te kunnen bouwen, maar extra investeringen zijn hard nodig om ook dit proces te kunnen versnellen. EIGEN BELEIDSDOELSTELLINGEN FRUSTREREN Samen met belanghebbende organisaties Kabinet acteer nu écht snel op stikstof Vernieuwde campagne ‘Jij gaat het maken’ ■ De cao-partijen Aannemersfederatie Nederland, Bouwend Nederland, FNV Bouwen en Wonen en CNV Vakmensen hebben de campagne ‘Jij gaat het maken’ vernieuwd. Voornaamste doel van de campagne is meer instroom van jongeren en het behoud van medewerkers voor de sector. Via onder meer een nieuwe website en een lespakket dat in 2023 volgt, maken jongeren kennis met het veelzijdige werk dat bouw en infra bieden. moet het kabinet op zeer korte termijn om tafel gaan om de oplossingsrichtingen uit te werken en de versnelling daadwerkelijk in te zetten. Als het kabinet staat voor haar beleidsdoelstellingen waarin de bouw, afbouw en infra een belangrijke rol spelen, moet ze nú ingrijpen, anders frustreert ze haar eigen doelstellingen, zo stellen AFNL en NOA. JUISTE BRUGGEN GESLAGEN AFNL riep een maand eerder ook al op om snelheid te maken met de aanpak van de stikstofproblematiek. ‘Remkes heeft in zijn analyse de juiste bruggen geslagen, iedereen weer aan tafel gekregen en houdt de juridische werkelijkheid in het oog. Hij draagt daarnaast oplossingsrichtingen aan die nodig zijn om Nederland van het slot te halen’, zo stelde AFNL na de presentatie van de plannen door Remkes. Door onderscheid te maken tussen korte- en lange termijn, biedt Remkes het kabinet volgens AFNL de mogelijkheid om met boeren tot goede oplossingen te komen, maar kunnen ook andere sectoren, zoals de bouw, weer aan oplossingen werken voor de enorme bouwopgave die er ligt. OVEREENKOMSTEN MET STIKSTOFALLIANTIE Op verschillende punten komt het advies van Remkes ook overheen met de voorstellen van de Stikstofalliantie van de koepelorganisaties MKB-Nederland en VNONCW en organisaties in de bouw-, boeren- en natuursector. Zo bepleit ook Remkes een landelijke stikstofbank, een gebiedsgerichte aanpak en een nationaal innovatieprogramma. ‘Het is nu zaak dat het kabinet snel doorpakt en samen met belanghebbende organisaties om tafel gaat om de oplossingsrichtingen daadwerkelijk uit te werken’, stelde AFNL toen ook al. Een stelling die mede gestoeld was en is op de eerste lijn van het advies van Remkes, namelijk versnellen. ‘Dat moet op korte termijn gebeuren, zodat er weer ruimte komt voor de vele bouw- en infraprojecten die nu stilliggen. De Aannemersfederatie gaat graag met het kabinet om tafel om deze plannen uit te werken.’ 6 BOUWBELANG | NUMMER 5 - 2022 Nieuws en achtergronden kunnen, eventueel voorzien van foto (digitaal beeld minimaal 300 dpi), worden gestuurd naar: redactie@bouwbelang.com of naar: Nederlandse HandelsUitgaven, Postbus 2273, 7420 AG Deventer NIEUWS
GERRALD HEIJNEN is senior belastingadviseur bij Alfa Accountants en Adviseurs in Barneveld Belastingtechnisch in 2022 nog wat te verdienen? Het einde van 2022 is inzicht. Valt er belastingtechnisch nog wat te verdienen? In mijn vorige column had ik al aangegeven dat ik de verwachting had dat er nog het nodige op ons af zou komen met Prinsjesdag. Dat is helaas inderdaad het geval. Vooral de DGA en het MKB moet het ontgelden. De DGA zal in 2023 worden geconfronteerd met een salarisverhoging. Dit is het gevolg van het afschaffen van de doelmatigheidsmarge in de gebruikelijk-loonregeling. Op dit loon van de meest vergelijkbare dienstbetrekking mag nu nog een afslag van 25% gedaan worden. Deze afslag wordt in 2023 afgeschaft. Dit is nadelig, omdat we dit extra geld ook als dividend uit de BV kunnen halen. Dat is voordeliger qua belastingheffing. De tweede maatregel waar de DGA door getroffen gaat worden is dat inkomsten uit dividenden in de toekomst zwaarder belast gaan worden. Het wordt dan ook aantrekkelijker om jaarlijks dividend uitkeringen te gaan doen die binnen het lage tarief vallen. Vennootschapsbelasting Nog een grote verandering is dat de tarief opstap in de vennootschapsbelasting wordt verlaagd naar € 200.000,-. Ook het tarief zelf in de vennootschapsbelasting moet er aan geloven. Het lage tarief wordt verhoogd naar 19%. Dit is een verhoging van 26%!! Voor de vennootschapsbelasting kan het dus lonend zijn om, als u de lage tarief schijf nog niet hebt volgemaakt, wellicht nog te zorgen dat u op enkele deals de winst in 2022 kan nemen. Dit kan zomaar een belastingbesparing opleveren van 10,8%. Als laatste wil ik u nog meegeven dat de regeling omtrent de schenking voor de eigenwoning volgend jaar wordt ingeperkt. Om die belastingbesparing te realiseren zult u ook dit jaar in actie moeten komen. Er valt de laatste weken van het jaar op belastinggebied dus wel degelijk wat te verdienen. Hou hiervoor ook de eindejaarstips van Alfa in de gaten; deze zijn te vinden op https://www. alfa.nl/eindejaarstips. Fiscale items insturen! Verder wil ik vragen om fiscale items in te sturen die u graag in volgende columns zou willen zien terugkomen. Deze items kunt u insturen naar harderwijk@alfa.nl. Rest mij niet anders dan u alvast fijne feestdagen toe te wensen. FISCALE TIPS Aanvalsplan Techniek, Bouw en Energie aangeboden ■ Een brede delegatie uit de techniek-, bouw- en energiesector heeft begin november het ‘Aanvalsplan Techniek, Bouw en Energie’ aangeboden aan vijf ministers. In samenwerking met betrokken partijen – zoals vakbonden en overheden – moet het Aanvalsplan in de komende tien jaar flinke extra investeringen losmaken en moeten zo’n 60.000 vacatures in bouw, techniek en energie structureel worden ingevuld. Centraal in het plan staat een, volgens de makers onconventionele werkwijze met de Gouden Poort als dé centrale plek voor starters, zij-instromers, nieuwkomers en ervaren vakmensen, die een switch naar een (andere) technische sector overwegen. Doekle Terpstra, voorzitter van Techniek Nederland, was enkele dagen voor de overhandiging aan de ministers aanwezig tijdens een bijeenkomst van AFNL. Daar nam hij alvast een voorschot op de presentatie van het plan. “Daarin hebben we drie belangrijke doelstellingen staan. Meer mensen laten kiezen en behouden voor de techniek-, bouw- en energiesector, zorgen voor een hogere productiviteit in deze sectoren en als derde talenten van buiten halen.” Lees meer over het plan en de bijeenkomst van AFNL, die in het teken stond van opleiden in instroom,op de pagina’s van GAzet, verderop in deze uitgave. De doelgroep van deze campagne zijn jongeren vanaf 14 jaar: scholieren van alle niveaus die bezig zijn met hun studie- en beroepskeuze. Veel jongeren zijn onbekend met de bouw en infra. Vaak weten ze niet dat deze sector een enorme diversiteit aan beroepen én een prima salaris biedt. De partners laten hen met deze campagne zien dat ze in de bouw en infra kunt werken aan hun eigen ontwikkeling én aan die van Nederland. Daarom ook die kleine naamsverandering, want: jíj gaat het maken! HÉ GAMER, DAT KAN EXTREMER! Jongeren worden in de vernieuwde campagne aangesproken op hun passie, of dat nu gamen, beautyvloggen, fitnessen, tekenen of het aanvoeren van een voetbalteam is. De talenten die zij dagelijks gebruiken, kunnen ze heel goed kwijt in de beroepen in de bouw en infra. Met korte, aansprekende video’s worden de jongeren via diverse social media (YouTube, TikTok en Snapchat) benaderd en geattendeerd op het werk in de bouw en infra. Daar zitten de jongeren die de cao-partijen willen bereiken. In 2023 volgt een fysiek en online lespakket, dat docenten en mentoren op middelbare scholen kunnen gebruiken.Voor ondernemers in de bouw en infra zijn voor deze campagne ook bouwhekdoeken, posters en brochures beschikbaar. Meer informatie: www.jijgaathetmaken.nl 7 NUMMER 5 - 2022 | BOUWBELANG
Op 1 november nam Hans Mommaas afscheid van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Zeven jaar gaf hij leiding aan deze organisatie. Tijd om even terug en vooruit te kijken op de PBL-thema’s die de bouw raken. “Nederland is een land van hollen of stilstaan. Meer geleidelijkheid in de ontwikkelingen is gewenst. Zonder overigens de doelstellingen uit het oog te verliezen. Maar de politiek heeft altijd het laatste woord.” Op de Parijse klimaattop eind 2015 is – als bekend – afgesproken dat de deelnemende landen zich committeren aan een inspanning de globale temperatuurstijging onder twee graden Celsius te houden. Een belangrijke trigger voor klimaatbeleid en een vliegende start voor Hans Mommaas die als vers aangetreden PBL-directeur – amper een maand in dienst –deelnemer was. “Vóór de klimaattop kenden we het nationale energieakkoord gesloten door allerlei organisaties en bedrijven op initiatief van de SER. Het PBL sloot jaarlijks daarop aan met de Nationale Energieverkenning. Dat ging over energiebesparing en duurzame energie. Er was nog geen serieus klimaatgericht CO2-reductiebeleid. Eigenlijk kwam dat pas in 2017 toen Eric Wiebes in Rutte 3 minister werd van Economische Zaken en Klimaat. Er kwam een klimaatakkoord met een onderliggende doelstelling tot een reductie van 49 procent ten opzichte van 1990. De lat ligt inmiddels onder Rutte 4 bij 55 procent tot 60 procent in 2030.” ONAFHANKELIJK WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK Het planbureau informeert de beleidsmakers over de stand van zaken op een onafhankelijke en wetenschappelijk gefundeerde wijze. Het bureau kijkt naar ontwikkelingen die direct of indirect invloed hebben op de fysieke leefomgeving en hoe deze ontwikkelingen zich verhouden tot het beleid. Mommaas: “In onze missie Tekst: Arie Grevers - Foto's: Kees Stuip SCHEIDEND DIRECTEUR VAN PLANBUREAU PLEIT VOOR MEER GELEIDELIJKHEID IN AMBITIES “Neem de samenleving mee in de plannen” 8 BOUWBELANG | NUMMER 5 - 2022 Hans Mommaas: “We zijn voor een integrerende aanpak, waarbij je veel van de vraagstukken van deze tijd tegelijkertijd kunt oppakken.”
INTERVIEW staat dat we er zijn om een vinger aan de pols te houden bij de kwaliteit van de besluitvorming over de leefomgeving. We informeren de beleidsmakers. Het is aan hen om er besluiten over te nemen en er al dan niet conclusies aan te verbinden. Als ze zeggen: we doen er niks mee of stellen andere prioriteiten. Prima, maar dan zullen wij erop blijven wijzen dat zich daar een probleem voordoet. We zullen er op blijven wijzen dat nalaten van doelgericht beleid consequenties heeft en dat er toch iets gedaan moet worden aan bijvoorbeeld klimaatadaptatie en aan de veiligheid. En dat de wereld toch beweegt richting hernieuwbare energie en dat het niet verstandig is om te doen alsof we in Nederland op een eiland zitten.” SAMENLEVING MEENEMEN De programma’s voor klimaat en milieu zijn volgens Mommaas in Nederland traag op gang gekomen. Daardoor lopen we achter. “In tijden waarin economische krachten dwingen tot ingrepen, is er weinig ruimte voor milieubeleid. De urgentie wordt dan niet gevoeld.Er komt pas weer ruimte als het economisch voor de wind gaat. Vervolgens blijkt dat we er internationaal gezien op die terreinen niet zo goed voorstaan. Wie over de laatste tien, vijftien jaar naar het beleid kijkt, ziet een patroon van hollen en stilstaan. We hadden Parijs, de rechter en de Europese Unie nodig om echt in beweging te komen. En nu hebben we weer huizenhoge ambities op een relatief korte termijn. Tot 60 procent reductie in 2030. We zitten nu ongeveer op 25 procent ten opzichte van 1990. Daar hebben we dertig jaar over gedaan. In acht jaar tijd willen we ruim 30 procent realiseren. Onze inschatting: het grenst aan het realiseerbare. Voor de stikstofambities geldt hetzelfde. Je merkt dat er in Den Haag nu een dynamiek is om door te pakken.Maar pas op, je moet het ook nog uitvoeren en dat betekent ondermeer, dat je de samenleving meeneemt in het transitieproces. Pas op voor draconische maatregelen, waardoor je het draagvlak in de samenleving kunt kwijtraken. Het is goed je af te vragen of de samenleving ’t allemaal nog aan kan? Meer balans tussen planvorming en de uitvoeringsdynamiek is gewenst. In onze jongste jaarlijkse Klimaat- en Energieverkenning (KEV) stellen we overigens vast , dat er nog wel een tandje bij moet om de klimaatdoelstellingen voor 2030 te halen.” STEVIG DOSSIER PBL houdt zich bezig met vraagstukken op een viertal beleidsterreinen: z Klimaat en energie; z Voedsel, landbouw en natuur. Daar is in 2019 de zogenaamde stikstofcrisis bij gekomen; z Duurzaam grondstoffengebruik in het kader van een circulaire economie; z Ruimtelijke kwaliteit, stedelijke en regionale ontwikkeling. Daar heeft het woningbouwvraagstuk een extra impuls aan gegeven. “Die vraagstukken zijn stuk voor stuk naar het hart van het beleid gekomen. Er zijn grote budgetten voor vrijgemaakt: 35 miljard voor klimaat, 25 miljard voor stikstof, 7,5 miljard voor infrastructuur en woningbouw. Je kunt zeggen dat het een stevig dossier is geworden en dat komt mede door toedoen van ons onderzoek.” ZEVENTIEN LOCATIES VOOR GECONCENTREERD BOUWEN Vrijwel alle vier beleidsterreinen raken ook mkb-ondernemers en dat geldt in het bijzonder voor het woningbouwvraagstuk. Voor deze categorie ondernemers klinkt het idee dat het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) onlangs lanceerde, sympathiek. Gewoon bij elke gemeente enkele straatjes met woningen toevoegen. Hoe ziet Mommaas dat? “Aan de ene kant is het een verrijking dat andere kennisinstellingen zich bezighouden met de woningbouwmarkt. Hoe meer input, hoe beter. Er zijn immers vele varianten denkbaar tussen de woningbouwproductie uitsmeren over het hele land en alles concentreren in enkele steden. Maar we moeten niet vergeten dat het om een heel complex vraagstuk gaat, waarbij functies in elkaar grijpen en vele disciplines betrokken zijn. Denk onder meer aan ontwikkelingen op terreinen van regionale bevolkingsgroei en arbeidsmarkt. Verder: hoe integreer je duurzaamheidsaspecten en de beperkte beschikbaarheid van grondstoffen. Of: hoe schakelt woningbouw met de arbeidsmarkt, de infrastructuur, mobiliteit, de stringente Europese natuurontwikkelingsdoelstellingen en met de inzet van hernieuwbare energie. Ook de ruimtelijke “In elke gemeente enkele straatjes erbij is geen goed antwoord op de woningbouwbehoefte.” 9 NUMMER 5 - 2022 | BOUWBELANG
bestuurlagen – ook bij decentrale overheden – een breed draagvlak af voor de strategie van geconcentreerd bouwen. Daarvoor zijn zeventien locaties aangewezen.” PROBLEMEN AAN HORIZON Maar liefst 100.000 nieuwe woningen per jaar wil het kabinet realiseren. Los daarvan is er nog de verduurzamingsopgave van de bestaande voorraad woningen. Zijn deze ambities te realiseren? Mommaas: “We hebben de plannen in onze analyse van het Coalitieakkoord tegen het licht gehouden en geconstateerd dat de plannen ambitieus zijn. Tegelijk stellen we vast, dat er wel enkele potentiële problemen opdoemen aan de horizon. Die hebben te maken met materiaal- en personeelbeschikbaarheid en verder prijsstijgingen die voor een deel ontstaan door energieschaarste. Ook een overkill aan subsidies leidt tot prijsopdrijving. Dat zijn toch een paar systeemrisico’s die roet in het eten kunnen gooien.” PARELTJES VAN VERDICHTING Het zal volgens Mommaas niet lukken de gehele woningbouwopgave binnenstedelijk te realiseren. Ook aan de randen van de steden en in dorpen zal er gebouwd moeten worden. Maar dan altijd bij voorkeur in de buurt van de voorzieningen. Maar dat je binnenstedelijk veel kunt bereiken staat voor hem als een paal boven water. Bovendien levert het bijzonder aantrekkelijke woonmilieus op. “En dat betekent echt niet dat je per se de oplossing moet zoeken in hoogbouw. Er zijn prachtige voorbeelden vanmiddelhoge bebouwing in grote dichtheden. Kijk maar eens in Utrecht, de Merwedekanaalzone achter het Centraal Station en Jaarbeurs. Een schitterend voorbeeld van verdichting: vlakbij de binnenstad, een goed voorzieningenniveau, een uitstekende infrastructuur en toch in een rustige omgeving. En zo zijn er wel meer pareltjes: de gebieden rond de NS-stations in Rotterdam en Arnhem, het Sphinxkwartier in Maastricht, het Paleiskwartier in Den Bosch… Stuk voor stuk prachtige plekken waar mensen graag wonen.” Ontstaansgeschiedenis PBL en Ecologische Autoriteit Het Planbureau voor de Leefomgeving is een organisatorisch onderdeel van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en is in 2008 ontstaan door een fusie tussen het Ruimtelijk Planbureau (RPB) en het Milieu- en Natuurplanbureau (MNP). De beleidsvelden overlapten elkaar en door de fusie zou er een bureau ontstaan met meer slagkracht. De eerste zeven jaren werkten de beide gefuseerde organisaties onder leiding van prof. dr. Maarten Hajer. Toen waren ze nog fysiek gescheiden: de één huisde in Bilthoven en de ander in Den Haag. Dat veranderde in 2015. Hetzelfde jaar waarin prof. dr. ir. Hans Mommaas directeur werd. Toen kwam er één vestiging voor het PBL aan de Bezuidenhoutseweg 30 in Den Haag. Een prachtig pand dat gerenoveerd is volgens circulaire principes. In 2019 werd de kennis, vaardigheid en capaciteit van de organisatie op de proef gesteld bij de complexe doorrekening van de Klimaatwet. Het PBL heeft die testfase glansrijk doorstaan, aldus Mommaas. Hij heeft 1 november afscheid genomen als PBL-directeur om zijn carrière onder meer voort te zetten als voorzitter van de commissie MER die belast is met de beoordeling van milieu effectrapportages in brede zin. De commissie gaat ook de Ecologische Autoriteit, die op 19 september van start is gegaan, verder vormgeven. De Ecologische Autoriteit gaat onder meer kijken naar de ecologische onderbouwing van natuurherstelplannen. Denk daarbij aan stikstofbelasting van Natura 2000-gebieden. Zijn de plannen om dat aan te pakken wel gebaseerd op de juiste informatie? Mommaas’ taak bij het PBL wordt 1 januari 2023 overgenomen door prof. dr. Marco Hekkert van de Universiteit Utrecht. Hij gaat aan de slag voor een organisatie waaraan inmiddels 260 wetenschappers verbonden zijn. kwaliteit moet op niveau blijven of liever: verbeterd worden. Al die factoren moet je wegen en waarderen. We kunnen nu wel heel veel gaan bouwen, maar we weten ook dat de bevolkingsgroei een keer een knik vertoont. Het moet dan niet zo zijn, dat je dan te veel leegstand krijgt.De opgave van de samenhang vraagt om maatwerk en daarvoor moet je continu de vinger aan de demografische pols houden en oog hebben voor differentiatie. Dus een integrerende aanpak, waarbij je veel van de vraagstukken van deze tijd gaandeweg het proces tegelijkertijd oppakt. En vooral daar bouwen waar de behoefte aan woningen groot is en aansluiting met de bestaande infrastructuur voor de hand ligt. Daar past een strategie van geconcentreerd bouwen bij die aansluit op bestaande voorzieningen. In elke gemeente enkele straatjes erbij bouwen doet onvoldoende recht aan de complexiteit van het woningbouwvraagstuk. Net zo min als een compleet nieuwe stad bouwen in de polder een goed antwoord zou zijn.” Maar, voegt Mommaas eraan toe: “Bij al die afwegingen heeft de politiek het laatste woord. Er tekent zich in de “Ook een overkill aan subsidies leidt tot prijsopdrijving.” De overheid moet meer tijd nemen om de transitieprocessen geleidelijk te laten verlopen voor een goede acceptatie bij ondernemers en burgers. Laat uw mening horen via een simpele click op de website bouwbelang.com. 10 BOUWBELANG | NUMMER 5 - 2022 INTERVIEW
DUURZAAM PROJECT Tekst: Hans Fuchs - Foto's: Kees Stuip BrabantWonen en de Guido Gezellelaan. Op dat laatste adres staat het bouwbord nog voor de deur en prijst in vette rode letters aan waar we hier mee te maken hebben: “Het meest duurzame complex van ‘s Hertogenbosch.” Het bouwbord noemt daar verder geen getallen bij, maar BrabantWonen heeft ze paraat: de sociale huurwoningen verbruiken voor verwarming tussen circa 800 kWh/a (tussenappartement) en 1100 kWh/a (hoekappartement). Dat is weinig, voor appartementen van65 tot 70 vierkante meter. En ook het waterverbruik is bescheiden. In de badkamers stroomt het water - rechtstreeks verwarmd met stroom van de PV-panelen op het dak - uit een neveldouche met bespaarknop. Alleen dat levert al 40% waterbesparing op. INTEGRALE AANPAK Duurzaamheid en energiebesparing waren in Den Bosch van meet af aan hoofddoelen, vertelt directeur inkoop/calculatie Jan van den Akker van HuybregtsRelou in Son: "Dat is bereikt met een integrale aanpak van ontwerp, bouw en installaties én door het sturen op de bouwkosten. De transparante architectuur maakt dankzij een dubbele glasgevel optimaal gebruik van de zonnewarmte, de slimme installaties draaien op duurzaam opgewekte energie. De gebouwen bestaan uit beton, staal en aluminium en zijn modulair en demontabel. Het toegepaste materiaal is herbruikbaar en de installaties hebben een hoge levensduur.” SNEL EN DROOG BOUWEN HuybregtsRelou opteerde in Den Bosch voor een constructie in prefab beton, waarmee snel en droog kon worden gebouwd. De apIn de duurzaamste sociale huurwoningen van Den Bosch betalen bewoners per maand 7 euro voor het verwarmen en koelen van hun appartement en 12 euro voor warm water. Hoe dat kan? Door een doordacht architectonisch ontwerp te koppelen aan slimme installatietechniek en kien - lees: prefab - bouwen. Jan van den Akker was namens mkb-bouwbedrijf HuybregtsRelou bij het project betrokken: “In dit project draagt prefab bouwen bij aan twee belangrijke maatschappelijke vraagstukken: goede sociale huisvesting en de energietransitie.” FLAT RATE VOORWARMTE ENWATER IN SOCIALEWONINGBOUW Met prefab sturen op kosten en kwaliteit Zes moderne appartementencomplexen met sociale huurwoningen bouwt woningcorporatie BrabantWonen in de Gestelse Buurt, een aandachtswijk aan de zuidrand van Den Bosch. Twee van de zes complexen zijn inmiddels opgeleverd en bewoond, aan de Rodenbachstraat 11 NUMMER 5 - 2022 | BOUWBELANG
Boost voor de buurt De appartementengebouwen naar ontwerp van architectenbureau M10 uit Eindhoven leveren niet alleen duurzame sociale huurwoningen op – ze zijn ook bedoeld als impuls voor de Gestelse buurt. De aandachtsbuurt scoort vergeleken met het stedelijk gemiddelde in Den Bosch onder de maat als het gaat om leefbaarheid. BrabantWonen was een van de partijen achter een nieuwe buurtvisie, samen met de gemeente, welzijnsorganisatie Farent en de politie. Insteek: ‘een krachtige buurt waarin men omkijkt naar elkaar en waar mensen met plezier wonen’. In de nieuwe sociale woningbouwcomplexen van M10 komt dat onder meer tot uiting in de buurtruimte op de begane grond, die vrij toegankelijk is voor bewoners van de Gestelse buurt. partementencomplexen hebben dragende prefab betonwanden, massieve prefab betonnen vloeren en prefab betonnen galerij- en balkonvloeren. Aan de galerij is gebruik gemaakt van 100 mm dikke niet dragende gevelsluitende prefab betonelementen. Jan van den Akker: “Het enige 'natte' beton zijn de onderlinge stekverbindingen tussen de elementen. Voor de draagconstructie van de PV-panelen op het dak zijnbetonkolommen gebruikt uit de wederopbouwflats die moesten wijken voor de nieuwbouw.” DE KUNST VAN HET WEGLATEN Onder aan de streep zijn de appartementencomplexen van BrabantWonen drie keer lichter dan vergelijkbare gebouwen. Jan van den Akker: “Hier is de kunst van het weglaten in de praktijk gebracht. Een conventioneel appartementengebouw heeft een schil uit baksteen, isolatie, een binnenspouwblad. Dat hebben we hier allemaal niet. Dat levert - in combinatie met de installatietechniek – ook een veel betere CO2uitkomst op dan bij een regulier gebouwde woning.” De kosten voor bouw en installaties liggen Flat rate Bij de sociale huurwoningen van BrabantWonen namen corporatie, architectenbureau, adviseurs en bouwbedrijf een project in Oostenrijk als voorbeeld. Woningcorporatie Neue Heimat Tirol bouwde in 2017 duurzame appartementen met een huurprijs van 5 euro per vierkante meter per maand – inclusief verwarming en warm water. Omgerekend: bij een appartement van 70 vierkante meter liggen de maandlasten voor huurders op 350 euro. De Oostenrijkse corporatie zette in deze (en latere) woningen in op collectieve laagtemperatuur verwarming en een duurzame, onderhoudsarme gebouwschil, gekoppeld aan een goede exploitatie, eenvoud in de installatietechniek - met alle aandacht voor het wooncomfort van de huurders. Dat kunnen wij ook, dachten ze bij BrabantWonen en lieten voor de nieuwbouw in de Gestelse buurt naar voorbeeld van de collega's in Oostenrijk een flat rate afrekening voor verwarmen en warm water ontwikkelen. In de nieuwbouw in Den Bosch kwam dat uit op een vast bedrag van 7 euro per maand voor verwarmen en koelen. Voor warm water zijn huurders hier 12 euro per maand kwijt en wordt achteraf afgerekend naar daadwerkelijk verbruik. Directeur inkoop/calculatie Jan van den Akker van HuybregtsRelou in Son: “Duurzaamheid en energiebesparing zijn bereikt door een integrale aanpak van ontwerp, bouw en installaties én door het sturen op de bouwkosten.” 12 BOUWBELANG | NUMMER 5 - 2022
DUURZAAM PROJECT hier circa 25% boven de reguliere vierkante meter prijs voor een appartement. Maar dat kan dit project goed hebben, aldus Van den Akker. Die kosten verdienen de gebouwen gewoon terug. “De totalcost of ownership valt hier uiteindelijk toch goed uit. In de exploitatie en dankzij de restwaarde loont de extra investering zich”, aldus Van den Akker. BONUS VAN PREFAB: KWALITEIT Prefab vraagt veel voorbereiding, maar heeft als bonus een kortere bouwtijd – met alle voordelen van dien op de bouwplaats: minder transportbewegingen, minder overlast. “Knelpunten zijn bovendien vooraf inzichtelijk en kunnen vanuit het model worden opgelost”, vertelt Jan van den Akker: “En alle bouwpartijen zitten aan de voorkant van het traject aan één tafel, dat maakte ook dat dit project een collectieve, gedeelde inspanning werd.” Prefab levert bovendien kwaliteit op, betoogt Van den Akker: “Prefab zorgt voor eenduidige oplossingen en minder aansluitingen”, aldus Van den Akker De twee sociale huurcomplexen van BrabantWonen zijn luchtdicht gebouwd. Van den Akker: "De gebouwen scoren een uitstekende Qv10 waarde. Zo draagt prefab bouwen al met al bij aan twee belangrijke maatschappelijke vraagstukken: het zorgt voor sociale huisvesting van hoge kwaliteit en geeft vorm aan de energietransitie in de woningbouw.” Open en transparant Glas, beton en aluminium: de galerijflats naar ontwerp van M10 doen in niets denken aan de portiek-etage flats uit de wederopbouwtijd die ze vervangen. De nieuwe appartementenblokken zijn ontwikkeld op basis van The Natural Step, een ontwerpaanpak waarin vier duurzaamheidsprincipes centraal staan. De gevels hebben rondom glas - ook de koppen zijn als voorzijde ontworpen. De grote glasvlakken zorgen voor openheid en transparantie en laten zonlicht maximaal binnen. Alle appartementen zijn voorzien van een ongeïsoleerde serre die de warmtevraag vermindert. De collectieve ruimte op de begane grond is gekoppeld aan het centrale trappenhuis. Dit komt uit op de daktuin, die is voorzien van een pergola met PV-panelen en zonnecollectoren. Voor het ontwerpen van deze appartementen is niet gewerkt met de BENGberekening, maar met de nZEBtool. Daarmee konden ontwerpkeuzes voor isolatie en installaties op een betrouwbare manier onderzocht worden en kon bijvoorbeeld ook de kwaliteit van de kozijnen worden meegenomen, om de laagtemperatuur verwarming goed tot zijn recht te laten komen. Warmte uit zout De sociale huurappartementen van BrabantWonen worden verwarmd met een FlamcoFlexthermEco boilervat. Dit boilervat is voorzien van zout dat gebruik maakt van de overgang van vloeibaar naar vast om warmte vast te houden. Met 75 kilo zout kan circa 180 liter water op 58 °C worden verwarmd. Door de boiler te koppelen aan de zonnepanelen op het dak, functioneert de boiler als buffer voor de overmaat van elektra overdag (goed voor circa vier dagen aan energie). Laagtemperatuur afgiftesysteem In de woningen zorgt een laagtemperatuur afgiftesysteem (LTA) met JagaStradaHybrid convectoren voor zowel laagtemperatuur verwarmen (45 °C) als hoog temperatuur koelen (18 °C). De warmte wordt collectief verzorgd door een brine/water warmtepomp van circa 40 kW, die met 10 gesloten bronnen warmte uit de grond (4-11 °C) haalt en ‘verpompt’ naar 35-45 °C. De aansturing gebeurt per cluster van appartementen. Iedere woning heeft daarnaast twee zomernacht ventilatieluiken. De reguliere ventilatie gebeurt via individuele balansventilatieboxen. Projectgegevens Opdrachtgever: BrabantWonen, Den Bosch Architect: Studio M10, Eindhoven Projectarchitect: Douwe Boonstra Hoofdaannemer: HuybregtsRelou, Son Advies duurzaamheid: Bouwnext, Ede Advies installaties: Kemkens Technische Installaties, Oss Advies prefab: Goudstikker-de Vries Ingenieursbureau voor bouwtechniek, Den Bosch "Hier is de kunst van het weglaten in de praktijk gebracht. Een conventioneel appartementengebouw heeft een schil uit baksteen, isolatie, een binnenspouwblad. Dat hebben we hier allemaal niet." 13 NUMMER 5 - 2022 | BOUWBELANG
Al bijna 100 jaar (1925) heeft het Duitse Festool een passie voor hoogwaardige elektrische machines. Daar is later duurzaamheid bijgekomen. Dat betekent wereldwijd efficiënt omgaan met hulpbronnen en energie. Maar hoe vertaal je als gereedschapsfabrikant duurzaamheid naar je producten? We spreken met Arjan Graafland, Marketing Manager van Festool Nederland BV. "Duurzaamheid lijkt tegenwoordig bijna een container begrip, maar we kunnen er als gerenommeerde gereedschapsfabrikant niet omheen. We hebben altijd een passie gehad voor kwaliteit, maar dat betekent ook verantwoordelijkheid nemen om efficiënt om te gaan met hulpbronnen en energie. Duurzaamheid heeft veel dimensies. Wij proberen door heel de keten heen een bijdrage te leveren. Van het betrekken van materialen tot aan productie, transport en gebruik”, vertelt Arjan Graafland. Het begint al bij de duurzame productie van gereedschap bij drie locaties in Duitsland en één in Tsjechië. “De transportafstanden zijn daardoor kort. En de nieuwe fabriek in Weilheim is zelfs energieneutraal. De eigen stroombehoefte wordt bijvoorbeeld gedekt door vele zonnepanelen op het dak.” LEVENSDUUR “Machines zolang mogelijk in de keten houden is ook duurzaam! Daar wordt vaak niet bij stilgestaan”, zegt Arjan. “Dus een hoge kwaliteit, betekent ook duurzaamheid.” Hij noemt daarnaast apps die de levensduur van de machine verlengen: “Denk aan een app die aangeeft dat je machine overbelast is of wanneer onderhoud nodig is. Door de volledige reparatieservice en de tienjarige onderdelengarantie die voor alle machines geldt, wordt de levensduur aanzienlijk verlengd. Een machine die je bovendien verantwoord gebruikt kan wel twintig jaar of langer meegaan!” MATERIAALGEBRUIK Er is volgens Arjan altijd een spanningsveld tussen materiaalgebruik en duurzame kwaliteit. “Je ontkomt er niet aan om niet-onuitputtelijke bronnen te raadplegen voor bijvoorbeeld de productie van accu’s, maar daar kun je ook keuzes in maken. Winst wordt bijvoorbeeld behaald bij het uitsluitend gebruiken van FSC gecertificeerde houtachtige materialen. Bij elektrisch gereedschap denk je wellicht niet gelijk aan hout en papier, maar dat is toch meer dan je denkt. Denk aan DOMINO houtverbinders, filterzakken, luchtfilters, schuurpapier en multifunctionele tafels.” De DOMINO houtverbinders zijn gemaakt van hout afkomstig uit verantwoord beheerde bossen en andere gecontroleerde bronnen. Filterzakken, luchtfilters, schuurpapier en multifunctionele tafels worden geleidelijk omgezet. “Bovendien wordt in het verlengde hiervan ook de bijbehorende verpakking tot en met de gebruiksaanwijzing aangepast om een totaalaanpak te garanderen. We stappen momenteel bijvoorbeeld voor een groot deel over van blisterverpakkingen - kunststof waarin kleine onderdelen worden verpakt - naar karton. Op die manier besparen we ongeveer 80 ton aan kunststof.” Festool zette verder begin jaren negentig Duurzaamheid is niet meer vrijblijvend Machines zolang mogelijk in de keten houden is ook duurzaam. Door de volledige reparatieservice en de tienjarige onderdelengarantie die voor alle machines geldt, wordt de levensduur aanzienlijk verlengd. 14 BOUWBELANG | NUMMER 5 - 2022
ADVERTORIAL de eerste duurzame oplossing in de markt, die nu nog altijd populair is: de Systainer. Dat is een soort gereedschapskist, die je kunt verbinden aan andere Systainers. Zo kun je elektrische machines gemakkelijk samen vervoeren. Festool verzendt zijn gereedschap naar klanten in die Systainers. “Wij vinden het zonde om onze machines te verpakken in plastic en vervolgens te versturen in dozen”, zegt Arjan. RECYCLING Sinds 2019 moeten producenten van onder meer elektrisch gereedschap minimaal 65% van de op de markt gebrachte elektrische apparaten inzamelen om hoogwaardig te laten recyclen en zo grondstoffen terug te winnen. In de eerste tien maanden van haar bestaan heeft Stichting Organisatie Producentenverantwoordelijkheid E-waste Nederland (OPEN) bijna 140 miljoen kilo afgedankte elektrische en elektronische apparaten ingezameld. Dit is echter nog onvoldoende om de inzameldoelstelling van 65% te realiseren. Dit meldt de stichting op 1 juli 2022. Arjan: “We moeten dus meer gebruikte elektrische apparaten inleveren, waaronder ook elektrisch gereedschap. Er zijn inmiddels 13.000 Wecycle inzamelpunten voor afgedankte apparaten, zoals elektrisch gereedschap, verspreid over heel Nederland. De inzamelpunten vinden we bij onder meer bouwmarkten, tuincentra, technische groothandel - zoals de Technische Unie - en professionele bouwmaterialenhandelaren. Wij zijn ook aangesloten bij Wecycle. Gereedschappen die niet te repareren zijn of losse onderdelen gaan allemaal naar Wecycle.” SNOERLOZE BOUWPLAATS Festool werkt mee aan de snoerloze bouwplaats. Bijna alle machines zijn inmiddels op accu verkrijgbaar. “Sommigen denken dat de zero-emissie bouwplaats iets van de toekomst is, maar het is vandaag de dag al realiteit bij veel openbare aanbestedingen. Zeker in grote steden. De bouw- en industriesector is verantwoordelijk voor een aanzienlijk deel van de CO2-uitstoot wereldwijd. Het is pure noodzaak om dat aan te pakken. We brengen echter pas een accumachine op de markt indien die minstens zo krachtig is als de gesnoerde variant. De ontwikkelingen in accu’s gaan zo snel dat we inmiddels bijna alle machines met accu kunnen leveren. Festool introduceert in 2023 een extreem krachtige accu voor maximale looptijd en maximaal vermogen. Deze 18 V accu, met maar liefst 8,0 Ah, is straks de sterkste accu met het grootste uithoudingsvermogen in het Festool-assortiment.” Eén van de recentste innovaties is het SYS-PowerStation. Dit is een draagbare accu van 16 kilo, een soort mobiel stopcontact. Arjan: “Die stoot geen CO2 uit, is stil en vervangt de dieselgenerator. De elektrische machines kunnen hier een hele dag op draaien op de bouwplaats. En in 3,5 uur laad je de accu weer helemaal op. Je kunt er daarnaast een stofafzuiger aan vastmaken, waardoor je stofvrij kunt werken. Dat is ook nog eens beter voor de gezondheid.” Arjan besluit: “De innovaties gaan snel. Dat moet ook wel, want de doelen van de Europese Unie om klimaatmaatneutraal te worden zullen het zero-emissie bouwen op korte termijn aanzienlijk versnellen.” Festool verzendt zijn gereedschap naar klanten in Systainers. Het is volgens het bedrijf zonde om het gereedschap te verpakken in plastic en vervolgens te versturen in dozen. De nieuwe Festool fabriek in Weilheim is energieneutraal. De eigen stroombehoefte wordt gedekt door vele zonnepanelen op het dak. 15 NUMMER 5 - 2022 | BOUWBELANG
Tekst: Arie Grevers - Foto's: Kees Stuip Hoe denken mkb’ers over de industrialisatie van het bouwproces? Zal deze trend hun werkproces beïnvloeden of loopt het zo’n vaart niet? Dat is het thema van het BouwBelang-rondetafelgesprek dat op 18 oktober plaatsvond in Wolvega. De bouwvakker in home office? DRIE ONDERNEMERS OVER DE INDUSTRIALISATIE VANHET BOUWPROCES De productiehal van Hetebrij Prefab BV in Wolvega 16 BOUWBELANG | NUMMER 5 - 2022
RONDETAFELGESPREK In het verleden zijn er vele initiatieven geweest om van het complete bouwproces een industrieel proces te maken. De meeste zijn geruisloos van het toneel verdwenen. Nu lijkt de tijd er rijp voor. Het grootbedrijf bouwt fabrieken waar complete woningen bij wijze van spreken van de lopende band rollen. Nog lang niet in hoeveelheden om de behoefte tot 2030 van 100.000 nieuwe woningen per jaar te dekken – een woningenfabriek in Heerenveen zit met 4000 woningen vooralsnog aan het productieplafond – maar er tekent zich op zijn minst een trend af die onomkeerbaar lijkt. Bovendien kost het niet zoveel moeite omde voordelen van industrieel bouwen op een rijtje te zetten. Iedereen kan het begrijpen. Zie daarvoor bijvoorbeeld de rubriek Uitgelicht in de vorige uitgave van BouwBelang of op de website bouwbelang.com waar de lezer de artikelen ook terugvinden kan. Zijn de dagen van het traditionele bouwen waar het mkb-segment van oudsher zo bedreven in is, geteld? Hoe traditioneel is het traditionele bouwen eigenlijk nog? Hoe gaan mkb’ers ommet de initiatieven van het grootbedrijf? Wat zijn de kansen en uitdagingen voor het mkb in tijden waarin de fabriekswoning in opkomst is? Welke voordelen heeft de zogeheten traditionele bouwwijze? Deze en andere vragen zijn besproken tijdens het rondetafelgesprek over de industrialisatie van het bouwproces, waarvoor de volgende ondernemers uit de AFNL-achterban zijn aangeschoven: zGerard Hetebrij, directeur van een Hetebrij Bouw BV en timmerfabriek Hetebrij Prefab BV in Wolvega. Na een carrière bij een houtskeletbouwer startte hij in 2008 zijn eigen onderneming met inmiddels 65 medewerkers. Meer info: hetebrijbouw.nl zNico Peters, laat sinds kort de dagelijkse gang van zaken op zijn bouwbedrijf Byland Bouw in Herwen over aan zijn zoon David. Het bedrijf bouwt op traditionele wijze en waagt zich ook aan innovatieve bouwprocessen. Meer info: bylandbouw.nl zRick Takkenkamp is directeur van inmiddels negen vestigingen verspreid over heel Nederland waar in totaal 370 vakmensen werken. Expertises: Isoleren van gevels, daken en vloeren, alsmede steigerverhuur en gevelonderhoud aan voeg- en metselwerk. Of zoals het op Takkenkamp.com staat: Vastgoed Verduurzamers. WAAROM PREFABRICEREN? Gerard: “Prefabricage of industrialisatie kennen we op onderdelen al een hele tijd. Op een nieuwe woning gaat een scharnierkap en die bestel je bij een producent van scharnierkappen. Het traditionele bouwen zoals we dat kennen van vroeger, kom je misschien alleen nog maar tegen bij ozp’ers die gespecialiseerd zijn in aanbouwtjes. Of bij de aannemer in het segment kleinbedrijf. Die spijkert de kap nog in elkaar op de bouwplaats. Ik spreek die aannemers wel eens en zij zeggen dan, dat hun op de bouw gespijkerde kap goedkoper is dan mijn prefab kap. Dat klopt, want je moet de engineewel bedrijven voor prefab-gevelconcepten die gevelverbetering doorvoeren met een voorzetgevel. Met zo’n voorzetgevel kun je een wijk er weer als nieuw laten uitzien. Het is echter niet de heilige graal voor verduurzaming van de gebouwde omgeving. Onze oplossing met technieken die we al 400 jaar kennen, maar dan aangepast aan deze tijd, kan daar prima naast staan. Het levert een resultaat op waarvan we door ervaring en onderzoek weten dat het functioneert en bovendien circulair doordat je het bestaande in tact houdt. Prefabricage is nooit een doel op zich, maar een middel om minder afhankelijk te zijn van weersinVan links naar rechts: Nico Peters, Gerard Hetebrij en Rick Takkenkamp. ring en de eindcontroles niet onderschatten. Daar gaat veel tijd inzitten. En het is nog altijd zo dat de ingenieur meer verdient dan de bouwplaatstimmerman. Maar die kleine aannemers kunnen nooit de omzet halen die wij genereren. Ik verwacht overigens wel, dat er voor hen nog heel lang een markt zal blijven.” Nico: “Prefab zit allang in traditionele bouw. Kappen, schoorsteentjes, funderingen, vloeren, geveldelen. Je laat het allemaal aanrukken en als aannemer ben je een soort bureau van uitgifte dat de boel in elkaar zet.” Rick: “Onze mensen verrichten hun werk aan bestaande woningen en andere gebouwen die onderhouden of verduurzaamd moeten worden. Dat is maatwerk. Er zijn vloeden, de factor arbeid en een oncontroleerbare supply chain. Wij willen daar ook graag minder afhankelijk van zijn, maar doen dat door optimale automatisering van de werkvoorbereiding en door inzet van geavanceerde machines. Zo maken we in alle stappen van het bouwproces de ambachtelijke vaardigheden minder overheersend. Die vaardigheden zet je dan in waar ze echte waarde aan het bouwproces toevoegen. Over prefabricage kun je verder zeggen dat deze de leverbetrouwbaarheid vergroot. Je ziet overigens dat aannemers met een woningfabriek ook traditioneel blijven bouwen. Zij volgen een meersporenbeleid om alle wensen in de markt te kunnen voldoen en ook om te blijven leren.” 17 NUMMER 5 - 2022 | BOUWBELANG
IN EIGEN HAND OF LATEN PREFABRICEREN? Gerard: “Wat Rick zegt over de leverbetrouwbaarheid klopt. We bedienen de volle breedte van de markt, maar het zwaartepunt ligt bij ons bij woningbouw. En daarin onderscheiden we ons door geprefabriceerde houtskeletbouw. Daarvoor maken we de bouwdelen in onze eigen timmerfabriek. Dat proces begint met engineering tot in het kleinste detail. Niks wordt aan het toeval overgelaten. Vervolgens produceren we bouwdelen met hout dat we op voorraad hebben liggen. De bewerkingen aan het hout gebeuren computergestuurd. Alleen het in elkaar zetten van de samenstellende onderdelen gebeurt in de fabriek nog met de hand. De onderbouw voeren we vaak nog op traditionele wijze uit. De consument wil graag een betonnen verdiepingsvloer en hecht ook waarde aan een robuuste uitstraling. Maar de bovenbouw is geprefabriceerde houtskeletbouw. Binnen zes weken liggen de pannen erop. De eerste zes weken hebben we in eigen hand. In die periode verloopt het bouwproces zonder vertraging spot on. Daarna komen de onderaannemers. Je merkt dan toch dat – zeker nu iedereen heel erg druk is – verstoring in de planning ontstaat. We werken in onze fabriek ook voor derden, bijvoorbeeld voor een aannemer die een kap met een hoge isolerende kwaliteit wil hebben. Met de Wet kwaliteitsborging in het verschiet, overwegen we daar ook het pannendak bij te leveren om te kunnen garanderen dat de woning binnen enkele weken onder de pannen is.” Nico: “Dat probleem kennen we minder bij de keren dat we geprefabriceerde woningen hebben gerealiseerd. We kwamen erop toen een jong stel een woning wilde laten bouwen. We kregen een doorsnee bestek om een begroting te maken. Maar gaandeweg kwam daar van alles bij. Wat bij wijze van spreken begon met een huis waarin een kelderkast was voorzien, werd allengs een compleet onderkelderde woning. Toen de kostprijs op tafel kwam, schrokken ze zich een hoedje. Dat ging ver boven hun budget. Ik heb ze toen meegenomen naar een Duitse leverancier van geprefabriceerde woningen. Daar werden ze heel erg blij, zowel over het huis als over de prijs. Ik heb die prefab- woning laten komen en gebouwd. En dan merk je toch wat men bedoelt met Duitse kwaliteit. Het is een houtskeletbouwwoning, maar de dimensies zijn dusdanig dat er met gemak een betonnen verdiepingsvloer op kan. Het constructiehout valt onder meer fors uit door de dikke isolatielaag. Ik heb woningen gezien met een r-waarde voor het dak van 8,3 m²K/W. Wij zouden ons graag, meer dan nu het geval is, willen richten op prefab-woningen, maar dan moet je er continu mee aan de slag kunnen. In de regio waar wij bouwen, zijn daarvoor de volumes te gering.” VOORDELEN VAN BOUWEN ONDER MKB-REGIE? Gerard: “De woning uit de fabriek zoals Van Wijnen, Heijmans en Plegt Vos ze maken, is eigenlijk een ander product dan het onze. We bedienen een ander segment van de markt. Onze klanten hebben doorgaans iets meer te besteden en willen materiaalkeuzes kunnen maken. Dat kunnen ze bij ons, ook al prefabriceren we vele onderdelen. Voor een woning die compleet in de fabriek gemaakt wordt, is dat toch een stuk lastiger. Keuzemogelijkheden verstoren daar het 18 BOUWBELANG | NUMMER 5 - 2022 Gerard Hetebrij “Ik verwacht een verdere doorontwikkeling in een circulaire, biobased prefabrichting.” Nico Peters: “In de regio waar wij bouwen, zijn de volumes te klein om als mkb’er vol op geprefabriceerde woningen in te zetten.”
www.bouwbelang.comRkJQdWJsaXNoZXIy NTI5MDA=